فیزیوتراپی در درمان سرگیجه توسط متخصصان ما در کلینیک فیزیوتراپی زعفرانیه – بهترین فیزیوتراپی در منطقه یک تهران – ارائه می شود. سرگیجه از آن دسته مشکلات شایعی است که می‌تواند فعالیت روزمره فرد را به شدت مختل کند. بسیاری از افرادی که با این مشکل مواجه هستند، احساس چرخش، سنگینی سر، یا بی‌ تعادلی را تجربه می‌کنند. اگرچه علت‌ های مختلفی برای سرگیجه وجود دارد، اما خوشبختانه یکی از مؤثرترین روش‌ های درمانی که در سال‌های اخیر مورد توجه قرار گرفته، فیزیوتراپی در درمان سرگیجه است.

تعریف سرگیجه و تفاوت آن با عدم تعادل
در زبان عامیانه، بسیاری از مردم هر نوع اختلال در تعادل را به عنوان “سرگیجه” تلقی می‌کنند، اما از نظر پزشکی، سرگیجه به یک حس چرخش یا حرکت محیط اطراف اطلاق می‌شود، در حالی که فرد در واقع ثابت است. این احساس اغلب با تهوع، تعریق، و حتی استفراغ همراه می‌شود. اما باید تفاوت آن را با عدم تعادل، سبکی سر، یا تاری دید به خوبی شناخت. عدم تعادل معمولاً به حس ناپایداری در راه رفتن اشاره دارد و ممکن است ناشی از مشکلات عضلانی، اسکلتی یا عصبی باشد.

سرگیجه به طور کلی به دو نوع محیطی و مرکزی تقسیم می‌شود. نوع محیطی معمولاً به دلیل مشکلات در گوش داخلی مانند دهلیز یا مجاری نیم‌دایره‌ای به وجود می‌آید. نوع مرکزی نیز معمولاً به مشکلاتی در مغز یا سیستم عصبی مرکزی مربوط می‌شود. شناخت دقیق نوع سرگیجه، نقش تعیین‌کننده‌ای در انتخاب روش درمانی مؤثر، از جمله فیزیوتراپی دارد.

علل رایج بروز سرگیجه

سرگیجه می‌تواند دلایل بسیار متنوعی داشته باشد، که در ادامه به رایج‌ترین آن‌ها اشاره می‌کنیم:

• سرگیجه وضعیتی خوش‌خیم (BPPV): یکی از شایع‌ترین انواع سرگیجه که به دلیل حرکت ذرات کریستالی کلسیم در گوش داخلی رخ می‌دهد.
• التهاب عصب دهلیزی (Vestibular Neuritis): التهاب در عصب مسئول تعادل که معمولاً با سرگیجه ناگهانی همراه است.
• بیماری منییر (Ménière’s Disease): اختلالی در مایع گوش داخلی که با وزوز گوش، کاهش شنوایی و سرگیجه همراه است.
• ضربه به سر یا آسیب مغزی: که می‌تواند سیستم دهلیزی را تحت تأثیر قرار دهد.
• میگرن دهلیزی: نوعی میگرن که با علائم سرگیجه همراه است.

این تنوع در دلایل سرگیجه، ضرورت مراجعه به متخصصان فیزیوتراپی آگاه و آموزش‌دیده را دوچندان می‌کند، تا درمانی متناسب و مؤثر برای بیمار طراحی گردد.

نقش فیزیوتراپی در درمان سرگیجه

معرفی درمان‌های فیزیوتراپی مرتبط با سیستم دهلیزی
فیزیوتراپی دهلیزی (Vestibular Physiotherapy) شاخه‌ای از فیزیوتراپی است که به صورت تخصصی برای درمان اختلالات تعادلی و سرگیجه طراحی شده است. این روش درمانی بر بازآموزی سیستم دهلیزی و تطبیق آن با تغییرات محیطی تمرکز دارد. سیستم دهلیزی در گوش داخلی انسان مسئول حفظ تعادل و هماهنگی حرکات چشم و سر است، و وقتی این سیستم دچار اختلال شود، سرگیجه رخ می‌دهد.

درمان‌های فیزیوتراپی می‌توانند شامل تمرینات مخصوص چشم، سر، و بدن باشند تا عملکرد طبیعی سیستم دهلیزی بازیابی شود. نکته جالب اینجاست که این تمرینات می‌توانند مغز را آموزش دهند تا اطلاعات نادرست ناشی از گوش داخلی را نادیده بگیرد و تعادل بدن را از طریق سایر سیستم‌ها مانند بینایی و حس عمقی تنظیم کند.

اهداف اصلی فیزیوتراپی در درمان بیماران مبتلا به سرگیجه

هدف از فیزیوتراپی در درمان سرگیجه چیزی فراتر از تسکین موقتی است. تمرینات و تکنیک‌های طراحی‌شده توسط فیزیوتراپیست‌ها با این اهداف دنبال می‌شوند:

• کاهش شدت و دفعات سرگیجه: با تطبیق مغز به علائم جدید.
• بهبود تعادل و کاهش ریسک افتادن: به ویژه در سالمندان.
• افزایش استقلال بیمار: به نحوی که بیمار بتواند بدون وابستگی به دارو، فعالیت‌های روزمره‌اش را انجام دهد.
• تقویت اعتماد به نفس و کاهش اضطراب ناشی از سرگیجه.

فیزیوتراپیست با ارزیابی دقیق علائم بیمار و نوع سرگیجه، برنامه درمانی منحصر به فردی ارائه می‌دهد که گاهی شامل تمرینات خانگی نیز می‌شود.

انواع تکنیک‌ های فیزیوتراپی موثر

تمرینات بازآموزی دهلیزی (Vestibular Rehabilitation Exercises)
تمرینات بازآموزی دهلیزی یکی از مؤثرترین روش‌های فیزیوتراپی برای درمان سرگیجه هستند. این تمرینات با تحریک کنترل‌شده سیستم دهلیزی، کمک می‌کنند تا مغز بتواند اختلال ایجاد شده را جبران کند و به یک تعادل جدید دست یابد.

برخی از تمرینات رایج عبارتند از:

• تمرینات VOR (Vestibulo-Ocular Reflex): تمرکز روی یک نقطه خاص هنگام حرکت دادن سر.
• تمرینات حرکتی برای بهبود تعادل: مثل راه رفتن در مسیر مستقیم یا ایستادن روی یک پا.
• تمرینات نگاه‌محور (Gaze Stabilization): تمریناتی برای هماهنگی حرکات چشم و سر.

بسته به شدت علائم، فیزیوتراپیست‌ها این تمرینات را مرحله به مرحله افزایش می‌دهند تا بدن به شرایط جدید عادت کند.

مانورهای مخصوص سرگیجه وضعیتی خوش‌خیم (BPPV)
در صورتی که تشخیص داده شود بیمار به سرگیجه وضعیتی خوش‌خیم مبتلاست، استفاده از مانورهای مخصوص جابجایی کریستال‌ها در گوش داخلی بسیار مؤثر خواهد بود.

مانور اپلی (Epley Maneuver)
این مانور یکی از محبوب‌ترین روش‌های درمانی برای BPPV است. با انجام حرکات دقیق سر در جهات مشخص، کریستال‌های کلسیمی از مجاری نیم‌دایره‌ای خارج می‌شوند و به مکان مناسب خود بازمی‌گردند. نتایج مانور اپلی معمولاً در همان جلسه اول بسیار چشمگیر است.

مانور سمونت (Semont Maneuver)
این تکنیک برای موارد خاص‌تر BPPV استفاده می‌شود و نسبت به اپلی حرکات سریع‌تری دارد. معمولاً برای کسانی کاربرد دارد که به اپلی پاسخ نداده‌اند یا شرایط خاصی دارند.

تمرینات تعادلی و چشمی در فیزیوتراپی

تمرینات تعادلی ایستا و پویا
یکی از ستون‌های اصلی درمان سرگیجه از طریق فیزیوتراپی، استفاده از تمرینات تعادلی است. این تمرینات با هدف افزایش توانایی بدن برای حفظ تعادل در شرایط مختلف طراحی می‌شوند. تمرینات تعادلی می‌توانند ایستا یا پویا باشند.

در تمرینات ایستا، بیمار باید در یک وضعیت ثابت باقی بماند. مثال‌هایی از این تمرینات عبارت‌اند از:

• ایستادن روی یک پا به مدت ۳۰ ثانیه.
• ایستادن روی سطح نرم (مثل تشک فومی) با چشمان بسته.
• ایستادن با پاهای به هم چسبیده و دست‌ها کنار بدن.

اما تمرینات پویا با حرکت همراه هستند و به سیستم تعادلی بدن چالش بیشتری وارد می‌کنند. از جمله این تمرینات:

• راه رفتن روی یک خط مستقیم.
• قدم‌زدن با چرخش سر از سمت چپ به راست.
• انجام حرکات اسکات یا بلند شدن روی پنجه پا در حالت ایستاده.

این تمرینات به مغز یاد می‌دهند که چگونه از ورودی‌های بینایی، حس عمقی (Proprioception)، و گوش داخلی برای حفظ تعادل استفاده کند. همچنین این تمرینات به ویژه در سالمندان، کمک بزرگی به کاهش خطر افتادن و افزایش اعتماد به نفس می‌کنند.

تمرینات هماهنگی چشم و سر (VOR exercises)

بازتاب دهلیزی-چشمی (Vestibulo-Ocular Reflex) یک مکانیسم حیاتی در سیستم تعادلی بدن است که کمک می‌کند وقتی سر حرکت می‌کند، چشم‌ها بتوانند بر روی یک نقطه تمرکز داشته باشند. در بسیاری از موارد سرگیجه، این بازتاب دچار اختلال می‌شود و بیماران هنگام حرکت دادن سر، دچار تاری دید یا احساس چرخش می‌شوند.

تمرینات VOR برای بهبود این بازتاب طراحی شده‌اند و معمولاً شامل مراحل زیر هستند:

تمرین VOR 1: بیمار به یک نقطه روی دیوار (مثل حرف X روی کاغذ) نگاه می‌کند و همزمان سر خود را به آرامی به چپ و راست یا بالا و پایین حرکت می‌دهد. چشم باید ثابت روی نقطه باقی بماند.

تمرین VOR 2: همزمان با حرکت سر، خود کاغذ یا شیء نیز در جهت مخالف حرکت داده می‌شود. این تمرین دشوارتر است و برای مراحل پیشرفته‌تر مناسب است.

افزایش سرعت و مدت تمرین: به مرور زمان، سرعت حرکت سر و مدت تمرین افزایش می‌یابد تا سیستم عصبی تطابق بیشتری پیدا کند.

با انجام منظم این تمرینات، بیماران می‌توانند به طور قابل توجهی تعادل، هماهنگی چشم و سر، و حتی اعتماد به نفس خود را بازیابی کنند.

مزایای فیزیوتراپی نسبت به دارودرمانی برای درمان سرگیجه

کاهش عوارض جانبی داروها
یکی از بزرگ‌ ترین مزایای فیزیوتراپی در درمان سرگیجه، عدم وابستگی به داروها و در نتیجه جلوگیری از عوارض جانبی آن‌هاست. بسیاری از داروهای تجویزی برای سرگیجه مانند بتاهیستین، دیازپام یا داروهای ضد تهوع ممکن است باعث خواب‌آلودگی، افت فشار خون، یا وابستگی شوند. علاوه بر این، مصرف طولانی‌مدت این داروها ممکن است منجر به مشکلات گوارشی یا تداخل با سایر داروهای بیمار شود.

در مقابل، فیزیوتراپی در درمان سرگیجه کاملاً ایمن، غیرتهاجمی، و بدون عارضه جانبی است. این ویژگی باعث شده که حتی پزشکان نیز در موارد بسیاری، فیزیوتراپی را به‌عنوان درمان خط اول برای سرگیجه توصیه کنند، به ویژه در بیماران سالمند یا کسانی که داروهای متعددی مصرف می‌کنند.

درمان ریشه‌ای و ماندگارتر
یکی دیگر از مزایای مهم فیزیوتراپی نسبت به دارودرمانی، پرداختن به علت اصلی سرگیجه به جای صرفاً کنترل موقت علائم است. داروها معمولاً به کاهش علائم کمک می‌کنند اما مشکل اصلی همچنان باقی می‌ماند. در حالی‌که فیزیوتراپی با تقویت سیستم دهلیزی، افزایش تطابق عصبی، و بازیابی عملکرد حرکتی بدن، به حل کامل و پایدار مشکل کمک می‌کند.

این روش حتی در بیمارانی که سال‌ها با سرگیجه زندگی کرده‌اند نیز مؤثر است و به آن‌ها این امکان را می‌دهد که بدون وابستگی به دارو، به زندگی عادی بازگردند. برای مثال، بسیاری از بیماران BPPV پس از تنها یک یا دو جلسه مانور اپلی، کاملاً بهبود می‌یابند و دیگر نیازی به دارو ندارند.